Om je alles over het museum en over Vincent van Gogh nóg beter te kunnen laten zien, gebruiken we cookies. Als je op akkoord klikt, geef je toestemming voor dit gebruik. Met cookies zorgen we ervoor dat de website goed werkt. Ook analyseren we het gebruik van de site, zodat we verbeteringen kunnen aanbrengen. Verder kunnen we advertenties tonen op basis van je interesses. Tot slot gebruiken we cookies om video’s en andere inhoud te tonen, zoals formulieren en Google Maps.
Meer weten? Lees meer over onze cookies.

Ontmoet
Vincent

Inspiratie uit Japan

Japanse prentkunst was een van Vincents grootste inspiratiebronnen. Hij was een enthousiast verzamelaar. Voor hem werkten de prenten als een katalysator. Ze leerden hem op een andere manier kijken naar de wereld.

Maar veranderde zijn eigen werk daar ook wezenlijk door?

En je kunt volgens mij de Japanse kunst niet bestuderen zonder veel vrolijker en gelukkiger te worden en het doet ons terugkeren naar de natuur, ondanks onze opvoeding en ons werk in een wereld vol conventies


Vincent aan zijn broer Theo, 23 of 24 september 1888

Kennismaking met Oosterse kunst

In de tweede helft van de 19de eeuw was er grote bewondering voor vrijwel alles wat uit Japan kwam. Dit japonisme ging aanvankelijk aan Vincent voorbij.

In Nederland bestudeerden maar weinig kunstenaars de Japanse kunst. In Parijs was het mode. Daar ontdekte Vincent de impact die de Oosterse kunst op het Westen had, toen hij zijn kunst wilde gaan moderniseren.

Nieuwe blik

Utagawa Kunisada, De vierde maand: De eerste koekoek, uit de triptiekenserie De twaalf maanden, 1884

Nieuwe blik

Japanse kunst bleef lang voor het Westen verborgen. Na de openstelling van Japan (1859) kwam de overzeese handel op gang. Oosterse kunst en gebruiksvoorwerpen overspoelden Europa.

De prenten waren meteen populair onder westerse kunstenaars. Ze weken sterk af van wat in het Westen gangbaar was. Vooral het exotische en de heldere kleuren trokken hen aan. Ook de Japanse opvatting van ruimtelijkheid opende hen de ogen. De Japanse voorbeelden gaven hun eigen kunst nieuwe richting.

Zijn eerste stapel Japanse houtsneden kocht Vincent in Antwerpen. Hij speldde ze op de muur van zijn kamer. Aan zijn broer Theo beschreef hij de stad met de exotische voorstellingen in gedachten.

Hype

De Japanse afdeling op de Wereldtentoonstelling van 1862

Hype

De echte doorbraak van de Oosterse kunst kwam toen Japan zijn nagenoeg onbekende spullen toonde op de Wereldtentoonstelling van 1862 in Londen en 1867 in Parijs. Japanse kunst en gebruiksvoorwerpen, zoals kimono's, waaiers, parasols, gelakte voorwerpen en kamerschermen werden een rage bij het Europese publiek.

Tijdschrift

Omslag van het tijdschrift Le Japon artistique

Tijdschrift

De Oosterse curiositeiten werden aangeboden door kunsthandelaars, zoals de legendarische Siegfried Bing in Parijs. Hij gaf zelfs tussen mei 1888 en april 1891 een tijdschrift uit dat gewijd was aan de Oosterse kunst- en gebruiksvoorwerpen: Le Japon artistique. Vincent las dit tijdschrift ook.

Mijn werkplaats is nog al dragelijk. vooral omdat ik een partij japansche prentjes tegen de muren heb gespeld die mij erg amuseeren. Ge weet wel, van die vrouwenfiguurtjes in tuinen of aan ’t strand, ruiters, bloemen, knoestige doorntakken.


Vincent aan zijn broer Theo vanuit Antwerpen, 28 november 1885

Japan in Parijs

Begin 1886 trok Vincent in bij zijn broer in Parijs. Samen legden zij een flinke verzameling prenten aan. Al gauw beschouwde Vincent de prenten niet meer als een aardigheidje. Hij zag ze als artistiek voorbeeld en schatte de houtsneden even hoog in als de klassieke hoogtepunten in de Westerse kunstgeschiedenis.

Expositie

Vincent van Gogh, In het café: Agostina Segatori in Le Tambourin, 1887

Expositie

In zijn tweede jaar in Parijs stelde Vincent een tentoonstelling samen van zijn Japanse prenten in café-restaurant Le Tambourin. De eigenares was Agostina Segatori, op dat moment zijn geliefde.

Hij schilderde haar in het café met op de achtergrond zijn eigen prenten. Vincent hoopte ze te kunnen verkopen. Maar voor zover wij weten, heeft hij dat niet gedaan.

Verkoopadres

Achterkant van het schilderij Drie romans, 1887

Verkoopadres

Vincent schilderde Drie romans op de achterkant van het deksel van een houten krat. De krat was van handelshuis Kiryu Kosho Kaisha. Deze Japanse firma verkocht nationale (kunst)goederen op de Europese markt.

We weten zeker dat Vincent prenten bij kunsthandelaar Bing kocht, maar het deksel doet vermoeden dat hij ook deze leverancier bezocht.

Vincent van Gogh, Drie romans, 1887

Als een Japanner

Maurice Guibert, foto van Toulouse-Lautrec als Japanner, c. 1890
, The Museum of Modern Art, New York/Scala, Florence

Als een Japanner

Hoewel Vincent wel eerder Japanse prenten had gekocht, begon hij pas echt fanatiek te verzamelen toen hij in Parijs woonde. Japan was nu eenmaal in de mode. Misschien werd hij daartoe ook aangespoord door zijn kunstenaarsvrienden onder wie de Franse schilder Henri de Toulouse-Lautrec, fervent verzamelaar van japonaiseriën.

Hoe groot Vincents verzameling destijds was, is onbekend. Zelf sprak hij in zijn brieven van ‘honderden’.

Verzameling

Vincent van Gogh, Portret van Julien Tanguy, 1887, Musée Rodin, Parijs

Verzameling

Vincent maakte dit portret van verfleverancier en kunsthandelaar Père Tanguy tegen een achtergrond van Japanse prenten. Ze kwamen waarschijnlijk uit zijn eigen verzameling. De meeste houtsneden op het schilderij zijn goed herkenbaar.

Utagawa Kunisada, Acteur Iwai Kumesaburō (III) in de rol van de courtisane Takao van het huis Miura, uit een ongetitelde serie van acteurs met een gedicht, 1861

Utagawa Hiroshige, De rivier Sagami, uit de prentenserie Zesendertig gezichten op de berg Fuji, 1858

Utagawa Hiroshige, Ishiyakushi: De Yoshitsune kersenboom bij de Noriyori schrijn, nr. 45 uit de prentenserie Verzameling afbeeldingen van beroemde plaatsen bij de drieënvijftig stations [langs de Tōkaidō], 1855

De Japanse kunst is iets als de primitieven, als de Grieken, als onze oude Hollanders, Rembrandt, Potter, Hals, Vermeer, Van Ostade, Ruisdael. Dat kent geen einde.


Aan Theo vanuit Arles, 15 juli 1888

Ruimtewerking en kleur

Japanse kunstenaars lieten in de compositie vaak het middenplan weg. Objecten in de voorgrond werden soms vergroot. Ook hielden zij regelmatig de horizon buiten beeld. Of kozen voor abrupte afsnijdingen van de beeldelementen aan de rand.

Westerse kunstenaars leerden van dit alles dat ze hun kunstwerken niet altijd traditioneel hoefden in te delen - van dichtbij naar ver weg, zoals in een kijkdoos.

Kopieën

Vincent schilderde een paar keer kopieën naar Japanse prenten. In dit schilderij vulde hij het beeld van de pruimenboomgaard aan met een oranje kader waarop hij Japanse karakters plaatste. Die nam hij over van een andere houtsnede. Zo maakte hij zijn werk nog exotischer.

Vincent van GoghBloeiende pruimenboomgaard (naar Hiroshige), 1887)
Utagawa HiroshigeDe residentie met de pruimenbomen in Kameido, uit de prentenserie Honderd gezichten op beroemde plaatsen in Edo, 1857)

Vincent van Gogh, Overtrektekening van De residentie met de pruimenbomen in Kameido van Hiroshige, 1887

De prent van Utagawa Hiroshige nam hij met behulp van een overtrektekening over op zijn doek.

Japonaiserie

Een kunstwerk in Japanse stijl werd door Vincent en zijn tijdgenoten een Japonaiserie genoemd. Dit schilderij van een brug in de regen is zo’n Japonaiserie. Vincent gebruikte de prent van de bekende Japanse kunstenaar Utagawa Hiroshige als voorbeeld.

Vincent van GoghBrug in de regen (naar Hiroshige), 1887)
Utagawa HiroshigeOnverwachte avondbui op de Grote brug bij Atake, uit de prentenserie Honderd gezichten op beroemde plaatsen in Edo, 1925 - 1935)
Eigen toevoegingen

Vincent nam de Japanse dame over van het tijdschrift Paris illustré dat aan Japan gewijd was. Ze is als courtisane herkenbaar aan haar obi (ceintuur) waarvan de knoop niet achter maar voor zit.

Vincent van GoghCourtisane (naar Eisen), 1887)
Omslag van Paris Illustré, 4 (mei, 1886)

Detail uit een prent van Satō Torakiyo (uitgever), Geisha’s in een landschap, 1870-1880

Vincent schilderde een vijver met bamboestengels, waterlelies, kikkers en kraanvogels om haar heen. Daarmee hintte hij naar het beroep van de vrouw: het Franse woord voor kraanvogel (grue) betekende ook wel prostituee.

Satō Torakiyo (uitgever), Geisha’s in een landschap, 1870-1880

Detail uit een prent van Utagawa Yoshimaru, Nieuwe prent van insecten en kleine beestjes, 1883

Het Franse woord voor kikker (grenouille) stond voor een vrouw met slechte reputatie.

Utagawa Yoshimaru, Nieuwe prent van insecten en kleine beestjes, 1883

Vincent nam de Japanse vondsten over. Wat hem aansprak, was de ongewone ruimtewerking, de grote vlakken in sterke kleuren, de alledaagse onderwerpen en de aandacht voor details uit de natuur. En het exotische en vrolijke, uiteraard.

Beeldvlak

Vincent van Gogh, IJsvogel aan de waterkant, 1887

Beeldvlak

De compositie van dit kleine schilderij nam Vincent over van een van de prenten uit een Japans prentenboekje. De horizon is buiten beeld en de rietstengels doorsnijden het beeldvlak van boven naar beneden.

Utagawa Hiroshige III, Waterhyacint, strandloper en ijsvogel, uit het album Nieuwe selectie van bloemen en vogels, 1871 - 1873

Nieuwe stijl

Het bleef niet alleen bij kopiëren. Dat kwam onder meer door Vincents kunstenaarsvriend Émile Bernard. Die ontwikkelde nieuwe ideeën over de richting van de moderne kunst. Met de Japanse prenten als voorbeeld, stileerde hij zijn eigen schilderijen. Daarbij gebruikte hij grote vlakken in eenvoudige kleuren en stevige contourlijnen.

Geïnspireerd door Bernard, maakte ook Vincent de illusie van diepte ondergeschikt aan het platte vlak. In zijn schilderijen combineerde hij dat streven naar platheid wél met zijn eigen, wervelende penseelstreek.

Zwarte vlakken

Émile Bernard, Bernards grootmoeder, 1887

Zwarte vlakken

Vincent ruilde een van zijn zelfportretten tegen dit schilderij van Émile Bernard. Opvallend zijn de overheersende zwarte vlakken. Het was voor Vincents generatie niet zo normaal om die tint te gebruiken. Vincent liet Bernard weten dat hij het portret een van diens beste werken vond.

Gedurfde compositie

La Berceuse (portret van Madame Roulin), 1889
, The Metropolitan Museum of Art, New York
 (The Walter H. and Leonore Annenberg Collection)

Gedurfde compositie

Vincent schilderde dit stilleven met een losse penseelstreek. Hij combineerde dat met Japanse vondsten zoals grote vlakken in knallende kleuren die door stevige contourlijnen werden afgebakend.

…kijk, we houden van de Japanse schilderkunst, we zijn erdoor beïnvloed – en dan zouden we niet naar […] wat gelijk staat met Japan [gaan], het Zuiden [van Frankrijk]? Ik geloof dus dat de toekomst van de nieuwe kunst in het Zuiden ligt.


Vincent aan zijn broer Theo vanuit Arles, c. 5 juni 1888

Japan in Zuid-Frankrijk

Na twee jaar liet Vincent het drukke Parijs achter zich. In februari 1888 vertrok hij naar Arles in Zuid-Frankrijk. Daar hoopte hij behalve rust ‘de helderheid van de atmosfeer en de vrolijke kleureffecten’ van de Oosterse prenten te vinden.

Vanuit de trein had hij ‘zitten kijken of het al Japans was!’. ‘Kinderlijk hè?’ schreef hij aan zijn vriend Gauguin die ook gegrepen was door de Japanse voorbeelden.

Japans kijken

Vincent van Gogh, Vlinders en klaprozen, 1889

Japans kijken

Vincents prentencollectie was bij zijn broer Theo in Parijs achtergebleven. Maar hij had zich inmiddels het ‘Japans kijken’ eigen gemaakt; hij had ze dus ook niet meer nodig.

Net als in de Japanse prenten koos hij voor schilderijen met composities zonder horizon, of juist met lage horizon. Of hij nam alledaagse, ogenschijnlijk onbelangrijke details uit de natuur als onderwerp, zoals bloemen en insecten.

onbekend, Herfstbloemen, gele vogel en insecten, 1875

‘Ik houd mezelf altijd voor dat ik hier in Japan ben; en dat ik derhalve mijn ogen maar open hoef te houden en maar hoef te schilderen wat in mijn onmiddellijke omgeving indruk op me maakt.’

Vincent aan zijn zus Willemien, vanuit Arles, 9-14 september 1888

Net als Gauguin geloofde Vincent dat kunstenaars naar meer zuidelijke, primitieve streken moesten, op zoek naar uitgesproken kleuren. Dat zou hen helpen de kunst verder te ontwikkelen. Met dit idee ging hij naar Arles.

Broederschap

Vincent van Gogh, Zelfportret, 1888, Harvard University Art Museums, Cambridge (MA), Fogg Art Museum

Broederschap

Vincent geloofde dat Japanse kunstenaars onderling kunst ruilden. Hij stelde Gauguin en Bernard voor hetzelfde te doen, en vroeg hen om portretten die zij van de ander zouden moeten maken. Ze stuurden echter zelfportretten.

In ruil daarvoor stuurde Vincent een zelfportret waarop hij zichzelf als Japanse monnik had afgebeeld. Met Aziatische ogen en korte, getrimde haren.

Emile Bernard, Zelfportret met portret van Gauguin, 1888

Vincent schreef Bernard:

‘Al sinds lang ben ik ervan onder de indruk dat de Japanse kunstenaars heel vaak onderling hebben geruild. Dat bewijst wel dat zij elkaar waardeerden en bij elkaar bleven en dat er een zekere harmonie onder hen heerste, en dat zij van nature juist een soort broederlijk leven leidden […] Hoe meer wij in dat opzicht op hen lijken, des te beter zal het ons vergaan.’

Paul Gauguin, Zelfportret met portret van Emile Bernard (Les misérables), 1888

Na verloop van tijd verandert je kijk, je kijkt meer op z’n Japans, je ondergaat de kleur anders. Ik ben er dan ook van overtuigd dat mijn persoonlijkheid zich zal ontwikkelen als ik hier lange tijd blijf.


Vincent aan zijn broer Theo vanuit Arles, 5 juni 1888

Geknakte idealen

Vincent hoopte in Arles een kunstenaarsgemeenschap op te richten - naar voorbeeld van de Japanse Boeddhistische monniken die op vergelijkbare manier samenleefden.

Uiteindelijk kwam alleen Gauguin. Hij werkte vanuit de verbeelding en stimuleerde Vincent ook te stileren. Een schilderij moest geen foto zijn.

Gedurfde compositie

Vincent van Gogh, Les Alyscamps, 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo

Gedurfde compositie

Met dit schilderij liet Vincent Gauguin zien wat hij van hem én van de Japanse houtsneden had geleerd. Hij stileerde nog meer dan voorheen. Deze voorstelling schilderde hij in vogelperspectief (van bovenaf). De horizon bleef buiten beeld.

De compositie kent een sterke diagonaal. Deze wordt doorsneden door de bomen die de voorstelling opdelen in kleurvlakken.

Trefzeker tekenen

Vincent van Gogh, Boerderij in het koren, 1888

Trefzeker tekenen

‘De Japanner tekent snel, bliksemsnel, dat komt omdat zijn zenuwen verfijnder zijn, zijn gevoelens eenvoudiger’, schreef Vincent aan Theo.

In zijn eigen tekeningen probeerde hij ook zo spontaan en trefzeker te werken. Dat lukte. Zijn tekeningen zijn fris en opzienbarend van stijl, met grote variatie aan golvende lijntjes, stippen en streepjes.

Maar Gauguin en Vincent verschilden teveel van mening. Na een paar maanden ging Gauguin terug naar Parijs. Bij Vincent hadden zich de eerste verschijnselen van zijn ziekte geopenbaard.

Hij kwam terecht in het ziekenhuis en later in een inrichting, en verloor het geloof in eigen kunnen. Meedoen aan het ontwikkelen van de kunst van de toekomst was te hoog gegrepen. In zijn brieven sprak Vincent minder en minder over de Japanse prentkunst.

Close-up

Vincent van Gogh, Amandelbloesem, 1890

Close-up

Deze voorjaarsbloesems schilderde Vincent voor zijn pasgeboren neefje. Voor het onderwerp liet hij zich inspireren door de Japanse prentkunst. Dat is te zien aan de plaatsing van de grote boomtak midden in het beeldvlak. Hij keek omhoog én zoomde in.

Bumpō, Studie voor anjelieren, in: Le Japon artistique. Documents d’Art et d’industrie, 1 (1888) mei

Grote kleurvlakken

Vincent van Gogh, De slaapkamer, 1888

Grote kleurvlakken

Vincent gebruikte opzettelijk vlakke en heldere tinten in het schilderij dat hij maakte van zijn eigen slaapkamer. Ook liet hij alle schaduwen weg. Net zoals in de Japanse prenten, schreef hij aan Theo.

Vernieuwen naar Japans voorbeeld

Vincent nam zijn leven lang de natuur als uitgangspunt voor zijn kunst. De Japanse kunstenaars deden dat ook, en hij herkende dat. Tegelijkertijd boden de Japanse prenten hem het voorbeeld dat hij nodig had om te moderniseren.

Vincent wilde graag gehoor geven aan de roep om een moderne, meer primitieve schilderkunst. De Japanse prenten met hun grote kleurvlakken en stilering wezen hem de weg, zonder dat hij daarbij de natuur als startpunt hoefde los te laten. Ideaal.

Al mijn werk berust enigszins op japonaiserieën…


Vincent aan zijn broer Theo vanuit Arles, 15 juli 1888

Dit verhaal is mede tot stand gekomen dankzij de steun van het Japan World Exposition 1970 Commemorative Fund.

Verhalen