Om je alles over het museum en over Vincent van Gogh nóg beter te kunnen laten zien, gebruiken we cookies.
Als je op akkoord klikt, geef je toestemming voor dit gebruik. Met cookies zorgen we ervoor dat de website goed werkt. Ook analyseren we het gebruik van de site, zodat we verbeteringen kunnen aanbrengen. Verder kunnen we advertenties tonen op basis van je interesses. Tot slot gebruiken we cookies om video’s en andere inhoud te tonen, zoals formulieren en Google Maps.
Meer weten? Lees meer over onze cookies.
5 dingen die je moet weten over Van Goghs zelfportretten
Hoe zag Vincent van Gogh eruit? Dankzij zijn zelfportretten hebben we een idee. Toch kom je telkens een andere Vincent tegen. In dit verhaal ontdek je 5 dingen die je moet weten over de zelfportretten.
Er is maar één portretfoto van Vincent bewaard gebleven: hij is dan 19 jaar en kijkt wat nors. Verder weten we vooral hoe hij eruitzag, omdat hij zichzelf zo vaak heeft geschilderd.
Er zijn maar liefst zo’n 35 zelfportretten van hem bekend. Daarop is te zien dat hij rood haar had, groene ogen en een hoekig gezicht. Maar toch zijn de gezichten steeds verschillend. Vincent schreef zelf:
'Ze zeggen - en dat geloof ik heel graag - dat het moeilijk is jezelf te kennen - maar het is evenmin eenvoudig jezelf te schilderen'.
Archibald Standish Hartrick, 'Portret van Vincent van Gogh', c. 1930-1939. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
‘Rood haar (geitensik, borstelige snor, kortgeknipt kapsel), arendsblik en snedige mond, bij wijze van spreken; middelgrote, gedrongen gestalte, maar goedgebouwd, levendige gebaren, hortende stap, dat was Van Gogh, altijd met zijn pijp, zijn doek, een gravure of een karton.’ Zo beschreef Emile Bernard zijn goede vriend Vincent.
Vincent (op de rug gezien) en Emile Bernard langs de Seine in Asnières, vlakbij Parijs c. 1886
Portretfoto’s – toen iets nieuws – vond Van Gogh ‘dood’ en zielloos. Maar geschilderde portretten, dat was iets anders! Deze gaven inzicht in het karakter van de afgebeelde persoon, maar ook van de tijd waarin die leefde, als een soort geschiedschrijving.
Vincent wilde portretten maken waarin hij ‘de gedachte, de ziel’ van het model ving, en ‘dat ondefinieerbaar eeuwige’.
Detail van 'Zelfportret als schilder', 1887-1888. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
Vincent schilderde zijn zelfportretten met behulp van een spiegel. Hij beeldde zichzelf dus in spiegelbeeld af. Als we hem zien met zijn palet in zijn rechterhand, dan was dat eigenlijk zijn linkerhand. Zijn andere hand had hij vrij voor het schilderen met zijn penseel. Hij was dus rechtshandig.
Vincent maakte zijn zelfportretten omdat hij wilde oefenen in het schilderen van mensen.
De meeste zelfportretten – ruim 25 – schilderde hij toen hij in Parijs woonde (1886-1888). In die tijd had hij weinig geld, en het was moeilijk om modellen te vinden. Van Gogh koos daarom voor de simpelste oplossing: zichzelf schilderen.
Dit zelfportret is absoluut een van Vincents meest gewaagde kleurexperimenten: losse rode en groene verfstreken in het gezicht, blauw-paars en oranje in de achtergrond. De penseelstreken gaan als een zinderende aureool om zijn hoofd heen. Zijn vriend Emile Bernard noemde zulke portretten ’vlammende gezichten’.
Links: Vincent van Gogh, 'Zelfportret met vilthoed', 1886-1887. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting). Rechts: Vincent van Gogh, 'Zelfportret', 1887. Van Gogh Museum, Amsterdam, (Vincent van Gogh Stichting).
Vincent experimenteerde in Parijs met nieuwe ideeën over kleur en techniek. De eerste portretten die hij er maakte zijn nog donker. De zelfportretten uit het voorjaar en de zomer 1887 zijn veel kleurrijker. De invloed van het impressionisme (schilderen met losse verfstreken in heldere kleuren) en het pointillisme (schilderen met verfstippen en streepjes) is duidelijk te zien.
Vincent van Gogh, 'Zelfportret', 1887 Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting) Voorkant: Studie voor Aardappeleters, 1885
Zeven kleine zelfportretten schilderde Vincent op de achterkant van studies uit Nederland. Hij zat in die tijd zonder geld. Ook kon hij geen doek en verf meer op de pof krijgen, zodat hij noodgedwongen doeken hergebruikte.
Vincent gaf zichzelf in zijn zelfportretten vaak beheerst en ernstig weer, met een geconcentreerde gezichtsuitdrukking.
Toch is in elk zelfportret is iets van Vincents persoonlijkheid of gevoel te vinden. Hij beschreef zijn laatste zelfportret uit Parijs als ‘vrij ongeredderd en triest’, met een ‘gezigt van – de dood’. Zo voelde hij zich op dat moment: mentaal en fysiek uitgeput.
Emile Bernard schetste Vincents persoonlijkheid in woorden:
‘Hartstochtelijk in gesprekken, eindeloos alles uiteenzettend en ideeën ontwikkelend, weinig tegenspraak duldend, ook dat was hij; en dromen, o! dromen! reusachtige tentoonstellingen, filantropische leefgemeenschappen van kunstenaars, oprichting van kolonies in het zuiden…’.
Detail van Vincent van Gogh, 'De zoeaaf', 1888. Van Gogh Museum Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)
Vincent probeerde in portretten die hij van andere mensen maakte hun karakter en innerlijk weer te geven. Dat deed hij vooral met kleuren. Het ging hem niet om een precieze gelijkenis, maar om ‘hartstochtelijke uitdrukkingskracht’.
Misschien gold dat ook wel voor zijn zelfportretten?
Op 23 december 1888 had Vincent, compleet in de war, zijn linkeroor afgesneden. Het was de eerste van een serie inzinkingen. Al wilde hij in zijn brieven niets kwijt over het incident, in twee zelfportretten deed hij er toch ‘verslag’ van.
Vincent portretteerde zichzelf niet als een zieke, gebroken man om een bepaalde reputatie neer te zetten. Of medelijden op te wekken. Hij was ervan overtuigd dat schilderen hem zou helpen te genezen. ‘Ik houd goede hoop’, schreef hij aan Theo.
Vincent van Gogh, 'Zelfportret met verbonden oor', 1889. The Samuel Courtauld Trust, The Courtauld Gallery, Londen.
Vincent schilderde dit portret toen hij net weer thuis was uit het ziekenhuis (januari 1889). Het verband herinnert aan het drama. Maar hij is er nog, én alweer aan het werk. Dat demonstreert ook het doek op de schildersezel in de achtergrond.
Vincent van Gogh, 'Zelfportret met verbonden oor en pijp', 1889. Privécollectie.
Ook hier is Vincent te zien met het verband om zijn hoofd en warme bontmuts op. Hij beeldt zich deze keer af met zijn onafscheidelijke pijp; het roken had een kalmerende werking:
“Het enige wat daarna verlichting en ontspanning biedt – in mijn geval – en in andere – dat is zich te verdoven door een goed glas te drinken en flink te roken."
Vincent van Gogh, 'Zelfportret', 1889. Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Oslo
In dit zelfportret kijkt hij schuchter, weggedoken in zijn kraag. Vincent maakte het in de inrichting in Saint Rémy, vlak na een crisis, zijn vierde alweer. Het beetje optimisme over zijn herstel was nu omgeslagen in angst. Het schilderij ziet er onaf en wat vreemd uit. Dit komt voor een deel door zijn nog onzekere hand en intensieve gebruik van het paletmes naast het penseel.
Veel kunstenaars hebben zich laten inspireren door Vincents zelfportretten. Sinds de vroege 20ste eeuw zijn zijn zelfportretten eindeloos vaak gereproduceerd.
Ze hebben een gezicht gegeven aan de man die hét voorbeeld werd van de gekwelde, geniale kunstenaar. De gele strohoed werd karakteristiek voor Vincent en zijn liefde voor de zon en de kleur geel.
Filmaffiche van 'Lust for Life'
In de eerste grote speelfilm over Vincent, Lust for Life (1956) is de hoofdrolspeler Kirk Douglas precies gekleed zoals op een zelfportret van Vincent. En in At Eternity’s Gate uit 2018, waarin acteur Willem Dafoe Vincent speelt, zien we het Zelfportret met verbonden oor letterlijk verbeeld.
Guillaume Bruère (1976), '12.09.2019 (No. 1-9), 2019. Met dank aan de kunstenaar.
De Franse kunstenaar Guillaume Bruère (1976) maakt vaak tekeningen naar kunstwerken die hij bewondert, ter plekke in musea. In september 2019 tekende hij een serie van 9 bladen in het Van Gogh Museum naar Vincents Zelfportret met vilthoed. Tijdens zo’n sessie gaat Bruère een emotionele verbinding aan met het werk. En dat is heel intens.
Zoveel zelfportretten, zoveel gezichten. Wie was Van Gogh? We zullen het antwoord blijven zoeken in zijn schilderijen.
